wielka historia polski tom 7 polska w czasach walk o niepodległość (1815 - 1864)y

Podział historii na okresy nie pokrywa się w pełni z podziałem dziejów ludzkości na kalendarzowe stulecia, a historia krajów wchodzących w skład poszczególnych kontynentów niekiedy odbiega od podziałów chronologicznych przyjętych dla danej części świata. Wraz z upływem czasu zmienia się jeszcze zakres historii postępowej. Historycy na progu XXI wieku pojęciem tym określają okres trwający od początku wielkiej rewolucji francuskiej (1789) do wybuchu (1914) albo ewentualnie zakończenia (1918) pierwszej wojny światowej. Wówczas inicjuje się historia najnowsza, rozumiana jako okres, którego bezpośredni świadkowie żyją do dzisiaj. W dziejach Polski historia progresywna oznacza więc w przybliżeniu czas, w którym nie było suwerennego państwa polskiego, a Polacy żyli w ramach organizmów państwowych trzech mocarstw rozbiorowych. Blisko 50-letni okres dziejów Polski prezentowany w niniejszym tomie obejmuje więc około 40% czasu określanego jako historia nowoczesna i kalendarzową pierwszą połowę wieku XIX, przedłużanego poprzez historyków do 125 lat (1789-1914).
Cały świat, a zwłaszcza Europa, ulegał w tym czasie wielkim przeobrażeniom. Kongres Wiedeński, kończący okres wojen przełomowych i napoleońskich, zapoczątkował wszakże długoletnią stabilizację politycznych stosunków wewnętrznych i międzynarodowych oraz względną równowagę pomiędzy mocarstwami europejskimi, jednak w życiu społeczeństw większości krajów dokonywały się pokaźne zmiany. Pomimo restauracji przedrewolucyjnych reżimów, system feudalny przeżywał poważny kryzys, a ogarniająca coraz to inne kraje rewolucja przemysłowa wywoływała powstawanie i rozwój nowych warstw i klas społecznych oraz stopniowy wzrost ich znaczenia. Rosła siła ekonomiczna domagającej się pokaźniejszych praw politycznych burżuazji, powiększała się liczba żyjących z pracy dłoni robotników najemnych i reprezentowanej poprzez wolne zawody i kadry urzędnicze inteligencji. Pod groźbą rozruchów chłopskich przeprowadzono reformy agrarne, likwidujące pańszczyznę i inne ciężary feudalne, a chłopi uzyskali całkowitą własność części posiadanej dotąd ziemi, co otwierało drogę do rozwoju kapitalizmu również w rolnictwie. Lata 1815-1864 to okres rozwoju nauki i pojawiania się nowych wynalazków zmieniających życie codzienne ludzi. Wykorzystanie maszyny parowej w rozmaitych dziedzinach przemysłu, a także w komunikacji wodnej i lądowej umożliwiło zwiększenie produkcji przemysłowej i usprawnienie przemieszczania się ludzi oraz transportu towarów na kontynencie europejskim, jak również ułatwiło penetrację gospodarczą i polityczną innych, odległych choćby części świata. Wynalazek telegrafu zwiększył szybkość obiegu danych, a wynalazek fotografii - możliwości bardziej precyzyjnego przekazywania wiadomości o świecie i rozgrywających się wydarzeniach. Węgiel, wypierając drewno, stawał się stopniowo głównym nośnikiem energii, a górnictwo węglowe - źródłem bogactwa oraz podstawą postępu gospodarczego. Europa odgrywała w tym czasie rolę przodującą; trwała także jej ekspansja na inne kontynenty. Na skutek rozwoju terytoriów zamorskich i rywalizacji mocarstw kurczyły się posiadłości starszych imperiów kolonialnych - Hiszpanii, Portugalii i Holandii, równocześnie jednak rozrastały się imperia brytyjskie i francuskie, a także azjatyckie posiadłości carskiej Rosji. Wzrastała rola gospodarcza i polityczna państw kontynentu amerykańskiego, równocześnie Stanów Zjednoczonych, jak i nowo powstałych państw latynoamerykańskich. W przyspieszonym tempie rozszerzała się ilość ludności świata, co już u schyłku XVIII wieku wywoływało niepokój u brytyjskiego ekonomisty Thomasa Roberta Malthusa, lecz ów wzrost demograficzny nie był równomierny.
Migracje ze wsi do miast i rozwój przemysłu wywoływały rozrost aglomeracji przemysłowych i miejskich, a także przemieszczanie się ludności, zarówno w samej Europie, jak i na inne kontynenty: do Ameryki, Australii, Afryki i na Syberię (Azja); trwała też migracja chińska do południowo-wschodniej Azji. Rozwijający się kapitalizm wolnokonkurencyjny stopniowo wypierał relikty feudalizmu, najdłużej utrzymującego się w rolnictwie, zwłaszcza wschodnioeuropejskim, i w sferze produkcji rzemieślniczej i drobnotowarowej. Wzrastała rola banków, giełdy i spółek akcyjnych dysponujących coraz pokaźniejszym kapitałem. Przy ogólnym wzroście wartości wytworzonych dóbr powiększały się dysproporcje w podziale dochodów. Rosły fortuny właścicieli środków produkcji, natomiast znacznie wolniej udoskonalała się sytuacja materialna robotników przemysłowych i rolnych, co powodowało wzrost napięć społecznych i antagonizmów klasowych. Na tym tle rodziły się świeże idee i doktryny. Liberalizm ekonomiczny i polityczny - podważający i krytykujący feudalizm i reżimy absolutystyczne, lansujący parlamentaryzm i pewną demokratyzację społeczeństwa - był coraz mocniej krytykowany przez ugrupowania lewicowe, socjalistów utopijnych, marksistów i anarchistów. W Europie i Ameryce Łacińskiej rozprzestrzeniały się idee przełomowe, a wzrost świadomości narodowej rozbudzał dążenia niepodległościowe w państwach dotąd wielonarodowościowych też ożywiał programy zjednoczeniowe u narodów politycznie rozbitych. W Niemczech i Italii wzrastały tendencje zjednoczeniowe, odmiennie zaś wyglądało to w wielonarodowościowej monarchii habsburskiej i imperiach rosyjskim i otomańskim, gdzie rozwijały się ruchy niepodległościowe i separatystyczne. Polskie, irlandzkie i węgierskie dążenia niepodległościowe, podobnie jak kwestia wschodnia, związana z permanentnym kryzysem, jaki przeżywała Turcja, odgrywały w stosunkach międzynarodowych lat 1815-1864 wyraźną rolę. Pod koniec tego okresu procesy zjednoczeniowe w Italii i Niemczech uległy przyspieszeniu, co w sporym stopniu wpłynęło na zmiany układu sił w Europie i na rozwój nacjonalizmów w głównych państwach kontynentu. Priorytetowe traktowanie własnych interesów narodowych stopniowo odsuwało w cień typowe dla lat 20., 30. I 40. XIX wieku poczucie solidarności, jakie uwidaczniało się w społeczeństwach europejskich w stosunku do ruchów rewolucyjnych i niepodległościowych innych narodów. W sposób dotkliwy odczuli to zwłaszcza Polacy, gdy zawiodły ich nadzieje na interwencję zagraniczną w czasie powstań w latach 1830-1831 i 1863-1864.
Cywilizacja i kultura europejska odgrywała w prezentowanym okresie dominującą rolę. Wzrastało znaczenie stolic wielkich mocarstw: Paryża, Londynu, Wiednia, Berlina, Petersburga; pokaźne wpływy kulturalne miały dodatkowo niektóre mniejsze ośrodki: Monachium, Drezno, Heidelberg, Weimar, Mediolan, Florencja, Wenecja, Rzym, Neapol, Amsterdam, Bruksela, Madryt, Barcelona, a w Europie Środkowej i Wschodniej: Praga, Warszawa, Kraków, Moskwa, Kijów, Konstantynopol. Wzrosła rola uniwersytetów i akademii nauk i uczonych i elit intelektualnych. W literaturze panował początkowo klasycyzm, atakowany poprzez romantyzm, a ten z kolei poddany pozostał krytyce poprzez pozytywizm i realizm. Architekturę klasycystyczną wypierały stopniowo neostyle: neogotyk, neorenesans, neobarok. W sztukach plastycznych klasycyzm był zwalczany poprzez kolorystów, nawiązujących do renesansowych mistrzów weneckich; pod względem tematycznym w malarstwie panował przez kilka dziesięcioleci historyzm. Ewolucję przeżywał teatr dramatyczny, coraz bardziej popularne stawały się opera i balet, a twórczość muzyczna osiągnęła wyjątkowo wysoki poziom. Następowało upowszechnienie książek i czasopism, rosły ich nakłady, a także ilość wydawanych tytułów. Dziennikarze odgrywali w społeczeństwach coraz poważniejszą rolę opiniotwórczą i polityczną. Cywilizacja, nauka i kultura europejska promieniowały na inne kontynenty, zwłaszcza na obie Ameryki i na Daleki Wschód i do Afryki.